Sąd może obniżyć lub pozbawić bliskiego krewnego zachowku z powodu nielojalności spadkodawcy.

Sąd Najwyższy w wyroku z dnia 16 czerwca 2016 roku w sprawie o sygn.. V CSK 625/15 stwierdził, że jeżeli przyznanie zachowku obniżałoby moralność czy poczucie sprawiedliwości to Sad może go obniżyć, choć prawo spadkowe przewiduje dwa narzędzia uznania spadkobiercy za niegodnego spadku i wydziedziczenia go za rażącą niewdzięczność.

Sytuacja rozpatrywana przez Sąd Najwyższy dotyczyła syna spadkodawcy, który domagał się zasądzenia zachowku od siostry, która odziedziczyła na podstawie testamentu udział w nieruchomości. Wyceniono go na 528 tys. zł, wobec czego zachowek dla syna powinien wynieść 264 tys. zł (czyli połowę spadku, jaki by mu przypadł). Siostra spadkodawcy jednak zarzuciła, że żądanie jest sprzeczne z art. 5 k.c. ze względu na niewłaściwe zachowanie syna wobec ojca.

Sąd Okręgowy ustalił, że ojciec rozwiódł się, gdy syn miał 4 lata, ale utrzymywał kontakty z synem (szczególnie przyjazne, gdy był nastolatkiem).  Kontakty urwały się, gdy ojciec wyjechał do USA w celu leczenia się i tam zaginął. Po kilku miesiącach siostra jednak odnalazła ojca w jednym z domów pomocy i zabrała go do Polski. Opiekowała się nim przez kilka miesięcy, potem umieściła w domu opieki społecznej, gdzie po 4 latach zmarł. Syn po powrocie nie utrzymywał z nim żadnych kontaktów, mimo że wiedział o chorobie ojca, nie był również obecny na jego pogrzebie.

Wobec powyższego Sąd Okręgowy uwzględnił zarzut kobiety, że żądanie godzi w zasady współżycia społecznego i obniżył zachowek o połowę tj. do 132 tys. zł. Sąd Apelacyjny natomiast był innego zdania i zasądził mu dodatkowe 132 tys. zł, uznając, że art. 5 k.c. nie ma w sprawie o zachowek zastosowania w zakresie przyjętym przez Sąd Okręgowy.  Zdaniem Sądu Apelacyjnego nadużycie prawa z art. 5 k.c. można uwzględnić , gdy zachodzi w relacji spadkobiercy z uprawnionym do zachowku, tu natomiast zarzuty dotyczą relacji uprawniony do zachowku – zmarły. Według Sądu Apelacyjnego takie przypadki dostatecznie regulują przepisy o wydziedziczeniu oraz uznaniu za niegodnego dziedziczenia.

Sąd Najwyższy nie podzielił zdania Sądu Apelacyjnego.

Fakt, że ustawodawca określił przesłanki niegodności dziedziczenia oraz wydziedziczenia, nie wyklucza zdaniem Sądu Najwyższego obniżenia zachowku z powodu sprzecznego z zasadami współżycia zachowania uprawnionego wobec spadkodawcy. W uzasadnieniu Sąd Najwyższy dodał, że nie można tej możliwości wyłączyć, np. gdy z istotnych, uzasadnionych przyczyn, np. choroby, spadkodawca nie mógł lub nie zdążył wydziedziczyć uprawnionego do zachowku, choć miał powody. W takim przypadku tylko art. 5 k.c. pozwala zadośćuczynić poczuciu sprawiedliwości, sprzeciwiającemu się przyznaniu pełnego zachowku, a wyjątkowo w ogóle. Ponadto Sąd Najwyższy zauważył, że niegodność dziedziczenia oraz wydziedziczenie obejmują tylko drastyczne zachowania spadkodawcy i przewidują całkowite pozbawienie zachowku. Nie obejmują zaś zachowań nagannych i niemoralnych, choć nie na tyle, by uzasadniały wydziedziczenie lub uznanie za niegodnego dziedziczenia.